۱۷ شهریور، روایت خون و آتش
کشتار مردم تظاهرکننده در میدان ژاله تهران ، سال 1357
هفدهم شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی یکی از نقاط عطف تاریخ انقلاب اسلامی محسوب می شود که جدایی میان مردم و حکومت را عمیق تر کرد و نشان دهنده استیصال و ناتوانی رژیم پهلوی برای مقابله با نهضت امام خمینی(ره) بود.
به گزارش
خبرگزاری صداوسیما مرکز سیستان و بلوچستان ، سال پایانی حکومت پهلوی اتفاق هایی در ایران به وقوع پیوست که روند مبارزات مردمی و بسته شدن راههای تعامل رژیم پهلوی با ملت را تسریع بخشید که یکی از نمونه های آن آتش سوزی سینما رکس و تظاهرات نیم میلیونی مردم در عیدفطر همان سال بود. بنابراین شهریور به ماهی تعیین کننده و پرحادثه در تقویم تاریخ مبارزات مردمی تبدیل شد.
به این ترتیب که در ۱۳ شهریور تظاهرات و راهپیمایی بزرگی علیه رژیم شکل گرفت که تا ۱۶ شهریور نیز ادامه داشت و عدهای از مردم در راهپیمایی بزرگ این روز فریاد میزدند: فردا صبح در میدان ژاله. به این ترتیب با وجود اعلام حکومت نظامی، دهها هزار نفر از صبح زود به طرف میعادگاه سرازیر شدند و در کمتر از ۲ ساعت تمامی خیابان ژاله تا پشت بهارستان را از جمعیت پر کردند.
جمعه خونین و روز شهدا
۴۲ سال پیش، در روز هفدهم شهریور سال ۱۳۵۷ هجری شمسی نظامیان رژیم مستبد پهلوی، تظاهرات بزرگ مردم تهران را به خاک و خون کشیدند.
در این روز، مردم مسلمان تهران از اولین ساعات بامداد برای چندمین روز متوالی، تظاهرات خود را علیه رژیم آغاز کردند.
در این زمان در تهران حکومت نظامی اعلام شده بود اما مردم بدون توجه به این وضعیت و حضور نیروها و تجهیزات نظامی در خیابان ها، به شعار دادن علیه ستمگریهای رژیم شاه پرداختند.
در این حال، مزدوران گارد مخصوص شاه از زمین و هوا، مردم حق طلب و بی دفاع را آماج گلولههای آتشین خود قرار دادند و در مدت کوتاهی، بیش از چهار هزار تن از مردم تهران را به شهادت رساندند و هزاران تن را مجروج کردند.
به همین دلیل، روز جمعه هفدهم شهریور سال ۱۳۵۷، جمعه خونین و روز شهدا نام گرفته است.
هدف رژیم شاه از کشتار مردم تهران در این روز، ایجاد ترس و وحشت در مردم و پایان دادن به قیام آنان بود.
اما مردم ایران تظاهرات خود را با شدت هرچه بیشتر ادامه دادند.
امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در پیامی به مناسبت جمعه خونین فرمود: «چهره ایران امروز گلگون است و دلاوری و نشاط در تمام اماکن به چشم میخورد. آری این چنین است راه امیرالمومنین (ع) و سرور شهیدان، امام حسین (ع) ، ای کاش خمینی در میان شما بود و در کنار شما در جبهه دفاع برای خدای تعالی کشته میشد. ملت ایران، مطمئن باشید که دیر یا زود پیروزی از آن شماست.»
براساس اسناد سازمان اطلاعات و امنیت کشور(ساواک) اعتراض علیه حکومت در ۱۷ شهریور تنها مختص میدان شهدا نبود بلکه تا پایان این روز زد و خودروها در دیگر نقاط شهر وجود داشت . در واقع پس از حادثه تلخ ۱۷ شهریور مردم یک هفته به اعتصاب دست زدند و تمامی بازارها و بیشتر اماکن کسب و کار تا ۲۵ شهریور به عنوان اعتراض به این کشتار تعطیل کردند.
این فاجعه بزرگ نه تنها در ایران با واکنش ها و اعتراض های شدیدی همراه بود بلکه در روزنامهها و حتی در رادیو و تلویزیونهای کشورهای اروپایی به صورت مفصل انعکاس یافت و در نشریات آنها از این فاجعه به عنوان جمعه سیاه، سپتامبر سیاه و هشت سپتامبر خونین یاد شد.
همچنین به مناسبت ۱۷ شهریور، راهپیمایی بزرگی در پاریس علیه رژیم پهلوی ترتیب داده شد که تعداد تظاهرکنندگان بیش از ۱۰ هزار تَن بودند.
در کشورهای دیگر از جمله در آلمان نیز تعداد زیادی از مردم علیه رژیم، تظاهرات کردند.
در لندن هم تعدادی از دانشجویان در برابر محوطه ادارات سازمان ملل به اعتصاب غذا دست زدند.
- آنچه در ادامه میخوانید، بخشی از گزارشهای سفارت امریکا درباره وقایع ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ است.
*بیاطلاعی مردم از برقراری حکومت نظامی
نخستین موضوعی که گزارشگران سفارت امریکا در رابطه با وقایع ۱۷ شهریور به آن پرداختهاند، شرح زمینههای وقوع قیام مردم در میدان ژاله تهران است؛ سفارت امریکا در تهران در گزارشی به وزارت خارجه امریکا درباره وقایع ایران و برقراری حکومت نظامی در شهریور ۱۳۵۷ مینویسد: «متعاقب تظاهرات وسیع سازمانیافته ولی به نسبت آرام در طی ۴ تا ۷ سپتامبر که به طور مستقیم مقامات دولت را به زیر سؤال کشیده در تاریخ ۸ سپتامبر (۱۷ شهریور) شریف امامی نخستوزیر، حکومت نظامی را در تهران و ۱۱ شهر دیگر برقرار ساخت».
همانطور که گزارشگر لانه جاسوسی اذعان میکند، اعلام حکومت نظامی در ساعات اولیه روز ۱۷ شهریور صورت گرفت و بسیاری از مردم از آن هیچ اطلاعی نداشتند.
روز ۸ سپتامبر، همزمان با ۱۷ شهریور، مأمورین سفارت جمعیت زیادی از مردم را میدیدند که خود را برای یک تظاهرات بزرگ آماده میکردند؛ براساس گزارشهای سفارت امریکا:«گزارش های اولیه اشاره بر این دارند که جمعیت بزرگی در میدان ژاله در جنوب تهران جمع شدند... یک مقام امنیتی به ما اطلاع داد که چند تظاهرات معدود دیگر وجود خواهد داشت که با آن به شدت برخورد خواهد شد... مشاهدات مقامات سفارت در تمام تهران اشاره بر این دارند که به استثنای تجمع نظامیان در نزدیکی مجلس، استقرار سربازان در نقاط دیگر محتاطانه است که با تانکها و نفربرهای محدود، تقاطعهای اصلی و راههای ورودی به کاخهای سلطنتی را کنترل مینمایند».
*همکاری سفارت امریکا و رژیم پهلوی در ۱۷ شهریور
بخش دیگری از گزارشهای مأموران سفارت امریکا در تهران، به وضوح نشانگر ارتباط و هماهنگی سفارت امریکا و فرماندهان نظامی و امنیتی رژیم پهلوی برای مقابله با مردم ایران است.
براساس گزارش مأمور سفارت امریکا به وزارت امور خارجه به تاریخ ۹ سپتامبر مطابق با ۱۸ شهریور: «ژنرال گست اطلاع داد که وی... با ژنرال ازهاری رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران ملاقات نموده و برقراری حکومت نظامی را با او مورد بحث قرار داد... ژنرال گست متذکر شد به نظر میرسد این یک روش خوبی است... ژنرال ازهاری پرسید که آیا شرطی از شرایط حکومت نظامی هست که با قوانین ایالات متحده در تضاد باشد؟ ژنرال گست پاسخ داد وی فکر نمیکند هیچگونه قوانین متضادی (با شرایط) وجود داشته باشد».
*آغاز قتلعام مردم توسط رژیم پهلوی
بخش دیگری از گزارشهای مأموران سفارت امریکا درباره وقایع ۱۷ شهریور ابعاد دیگری از جنایت رژیم پهلوی را روایت میکند.
مأمور سفارت امریکا در تهران در گزارش خود به وزارت امور خارجه امریکا مینویسد: «در ۸ سپتامبر... نظامیان رو در روی تظاهر کنندگان قرار گرفتند.»
مطالعه این اسناد حکایت از آن دارد که درگیری آن روز بین انبوه جوانان و سربازان تعداد زیادی کشته برجای گذاشت براساس این اسناد نخستین برخورد ارتش با تظاهرات در میدان ژاله تهران منجر به قتل تعداد کثیری شد.
*استفاده از سلاحهای جنگی برای کشتار مردم
مکاتبات بین سفارت امریکا در تهران و وزارت امور خارجه این کشور حکایت از آن دارد که در روز ۱۷ شهریور «سربازان مجهز به کلیه وسایل جنگی بودند و به جای سلاحهای کنترل کننده جمعیت از سلاحهای جنگی استفاده میکردند».
مکاتبههای بعدی بین سفارت و وزارت امور خارجه ابعادی دیگری از جنایت رژیم پهلوی را نشان میدهد، به طوری که گزارشگر سفارت اذعان میکند: «یک شاهد آلمانی قابل اعتماد که در منطقه زندگی میکند گزارش میدهد که از هلیکوپترها به طرف خرابکاران تیراندازیهایی صورت گرفت».
در مکاتبهای دیگری به تاریخ ۹ سپتامبر تحت عنوان «حکومت نظامی در تهران» درباره اجساد برجای مانده شهدای ۱۷ شهریور در خیابانهای تهران آمده است: «در ساعت ۱۸ و ۱۵ دقیقه سرهنگ دوم والینگ گفت وی متوجه دو تانک چیفتن شده بود که برای استقرار در نزدیکی کاخ نیاوران از سلطنتآباد به سمت بالا در حرکت بودند. وی پیشتر با وارنر صحبت کرده بود. وارنر اشاره نمود لین توماس که یک کارشناس منطقهای خارجی است به او گفته بود که چندین جسد را در منطقهای درست در جنوب میدان فردوسی دیده است. علاوه بر این کلنل جان کالیسون والینگ... تخمین زد که او ۵۰ تا ۸۰ دسته از چیزی که به نظر آمد یک جسد یا بیشتر باشد در وسط خیابان دیده و همچنین در تمام منطقه ساختمانهای تخریب شده و اتومبیلهای سوخته را دیده است».
*تعداد شهدای ۱۷ شهریور
در ادامه این مکاتبه آمده است: «در ساعت ۱۹ و ۲۵ دقیقه جری والاس، نماینده امنیتی بل بینالمللی گفت که اطلاعات زیر را از یک نماینده امنیتی ایرانی دریافت داشته است. این شخص از دفتر رئیس پلیس تهران به والاس تلفن زده بود. برادر نماینده امنیتی (ایرانی) یک سپهبد ارتش است که معاون ژنرال اویسی فرماندار نظامی تهران است. نماینده امنیتی گفت که تظاهرات و برخوردهای عظیمی در منطقه میدان ژاله وجود داشته و بیش از ۴ هزار یا احتمالا نزدیک به ۴ هزار و 500 نفر کشته شدهاند. علاوه بر این چند صد نفر در دیگر مناطق پایین شهر کشته شدهاند».
به گزارش مأمور سفارت امریکا به تاریخ ۱۸ شهریور: «ارتش یک تظاهرات بزرگ و چندین تظاهرات کوچک را در خلال روز ۸ سپتامبر در هم شکست. مطبوعات اعلام کردند گزارش های بیمارستانها حاکی از ۵۸ کشته و ۲۰۵ زخمی است... چندین شاهد عینی امریکایی و اروپایی اشاره به این داشتهاند که این رقم باید خیلی بیشتر از این باشد».
بنا بر گزارش محرمانه دیگری در تاریخ ۱۲ سپتامبر: «آمار رسمی تلفات میدان ژاله در روز ۸ سپتامبر به ۹۷ نفر رسید.» این در حالی است «سفارت عقیده دارد ارقام مطابق با حقیقت ابراز نشده».
- حمایت کارتر از رژیم پهلوی بعد از فاجعه ۱۷ شهریور
بر اساس اسناد لانه جاسوسی امریکا، روابط امریکا و رژیم پهلوی بعد از فاجعه ۱۷ شهریور صمیمیتر شد به طوریکه سفارت امریکا در تهران در گزارشی به تاریخ ۱۸ اکتبر ۱۹۷۸، درباره حمایت امریکا از رژیم پهلوی مینویسد: «کارتر... بعد از کشتار ۸ سپتامبر از شاه حمایت کرد».
بنابر روایت اسناد، دو روز بعد از فاجعه ۱۷ شهریور، رئیس جمهور امریکا در تماس تلفنی با محمدرضا پهلوی ضمن اشاره به وقایع رخ داده در ایران، درباره حمایت امریکا از رژیم پهلوی با وی گفتوگو کرد.
براساس گزارشی که در تاریخ ۱۰ سپتامبر، یعنی دو روز بعد از فاجعه ۱۷ شهریور تنظیم شده است: «رئیسجمهور... به شاه ایران تلفن کرد و در مورد وضع فعلی ایران با او بحث کرد، رئیسجمهور روابط نزدیک و دوستانه بین ایران و آمریکا و اهمیت اتحادیه ادامهدار ایران با غرب را دوباره تصریح کرد».
این قبیل حمایتهای کارتر از محمدرضا پهلوی در حالی بود که رئیسجمهور امریکا شعار حمایت از حقوق بشر سر میداد و با وجود گزارشهای متعددی که از کشتار مردم ایران توسط رژیم پهلوی به او میرسید اما همچنان حمایت خود را از محمدرضا پهلوی اعلام میکرد.
-
رویداد ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ شناخته شده به «جمعهٔ سیاه» که در برخی منابع از آن با عنوان «کشتار ۱۷ شهریور» نیز یاد میشود، رویدادی در جریان ناآرامیهایی بود که در نهایت به وقوع انقلاب ۱۳۵۷ ایران انجامید.
-
در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی، تظاهرات مخالفین و انقلابیون در محلات جنوبی، خیابان ژاله پیشین (خیابان مجاهدین اسلام کنونی) و میدان ژاله (میدان شهدا کنونی) در تهران، منجر به سرکوب خونین تظاهرکنندگان توسط نیروهای نظامی ارتش شاهنشاهی ایران شد.
۱۷ شهریور ۱۳۵۷ اغلب به عنوان آغاز پایان کار دودمان پهلوی ایران در نظر گرفته میشود که هر گونه امید به مصالحه میان انقلابیون و سلطنتطلبان را از میان برد.
-