لار، تنها شهر بدون کوچه در ایران

به گزارش خبرگزاری صدا و سيما و به نقل ایرنا، شهر جدید لار، شهری که اکنون نام پرآوازه‌اش با کالبد و ساختاری مدرنیته، ویلایی، بدون کوچه و بن بست و تقریبا با خیابان‌های یکنواخت و با شکلی هندسی و شطرنج گونه از سال ۱۳۴۰ بر سر زبان‌ها افتاده، از ویرانه‌های شهری دیگر با همین نام سر برآورده است.

 

اما فلسفه شکل گیری این تنها شهر بدون کوچه در ایران و شاید خاورمیانه در استان فارس در حقیقت از یک تراژدی غم انگیز از واقعه‌ای تلخ و دردناک در اردیبهشت سال ۱۳۳۹ و وقوع یک زلزله مهیب و دهشتناک حکایت دارد. زلزله‌ای که تقریبا ۴۰۰ نفر را به کام مرگ کشاند حدود ۷۵درصد خانه‌های شهر (قدیم) را ویران و بیش از صد‌ها خانواده را بی خانمان و آواره کرد.
از همان سال ۱۳۳۹ و در آن تلاطم ناشی از ویرانه‌های شهر و آوارگی مردم، مسئولان حکومتی وقت بر اساس یک تصمیم و در فاصله‌ای تقریبا چهار کیلومتری از شهر زلزله زده لار قدیم، خیمه گاه جدیدی را با ساختار و بنیانی نو و در حقیقت با هدف ساخت بنا‌هایی مقاوم در برابر زلزله و حوادث طبیعی پیشنهاد کردند و از همانجا شکل گیری یک شهر جدید با ساختاری کاملا متفاوت و مدرنیته بنیان گذاشته شد.

فرآیند شکل گیری لار جدید
گرچه هنوز پژوهش‌های جامع و کاربردی و در عین حال تحلیل‌های جامعه شناختی از منظر‌های مختلف در فرآیند شکل گیری شهر جدید و ویرانه‌های آن زلزله مهیب در لار قدیم و همچنین برنامه‌های راهبردی در آینده شهری و طرح‌های تفصیلی و توسعه‌ای این شهر آنگونه که شایسته باشد، در دست نیست، اما در معدود مقالات، رفرنس‌ها و تاریخ نگاری‌های برخی افراد دانشگاهی می‌توان روزنه‌ها و مواردی هر چند ناقص را در این رهگذر یافت.
براساس برخی مقالات و تاریخ نگاری‌ها که البته به تایید مسئولان و مدیریت فعلی شهرستان لارستان نیز رسیده است، مساحت زیربنای شهر جدید در آن زمان حدود ۱۰۰ هکتار پیش بینی شد.
لار، شهری واقع در بخش جنوب شرقی استان فارس که از نظر شهرسازی یکی از عجیب‌ترین شهر‌های ایران و حتی خاورمیانه محسوب می‌شود.

زندگی و رونق در هر دو شهر جریان دارد
بر اساس آنچه که این پژوهش‌ها و مدیران شهری لار می‌گویند: زندگی و رونق بویژه فعالیت‌های اقتصادی و حتی تجاری که همواره ویژگی بارز مردمان لاری بوده است، در هر دو شهر قدیم و جدید از همان سال ۱۳۳۹ با گذر از زمین لرزه و شکل گیری شهر جدید، تاکنون جریان دارد.
هر چند عمق فاجعه و ویرانگری‌ها و خرابی‌های ناشی از وقوع آن زلزله دلخراش پس از گذشت بیش از نیم قرن هنوز بر چهره شهر قدیم لار و مردمانش هویداست، اما روی دیگر سکه آنست که ساخت شهر جدید در فاصله‌ای حدود چهار کیلومتر با شهر قدیم در آن شرایط سخت، امید و رونق دوباره را در فاصله‌ای کوتاه در دل‌های افسرده و غمناک آن روز‌های مردمان این دیار زنده کرد.
نکته جالب‌تر آنکه با وجود همه آن پیامد‌ها و تکان‌های ناموزونی که آن زلزله مهیب بر عمق جان مردم جاری ساخت، اما بسیاری از ساکنان از همان دوران تاکنون دل از یار و دیار خود برنتافتند و همچنان در شهر قدیم لار و در میان بافت‌های فرسوده و خانه‌های کاه گلی و قدیمی آن سکنی گزیده اند تا هرگاه سخنی از لار جدید و آوازه این شهر به میان آید، نام کهن دیار دیروز لار نیز دوباره در اذهان زنده شود.

پرداختن به شهر جدیدلار؛ نگاهی چندوجهی می‌طلبد
یک عضو هیات علمی دانشگاه‌های شیراز و لارستان در تشریح و تبیین فرآیند شکل گیری شهر جدید لار می‌گوید: پرداختن به این موضوع نگاهی چندوجهی می‌طلبد و بدون شک نباید از یک بعد و تنها بر روی شکل و ساختار هندسی شهر جدید لار تکیه و تمرکز کرد.
مجتبی آراسته اضافه کرد: به همان میزان که تفرق و دوگانگی و تناقض و تمایز آشکار بین ساختار و شکل کالبدی شهر لار قدیم با شهر جدید را می‌توان به وضوح مشاهده کرد در سوی دیگر نیز باید به زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی موضوع و هویت تاریخی و تمدنی لار هم توجه داشت.
استاد رشته شهرسازی دانشگاه شیراز می‌گوید: این دو شهر کاملا متناقض و متفاوت به لحاظ ساختار و کالبدی سالهاست که مردمانش آن هم اتفاقا با خرده فرهنگ‌ها و مذاهب شیعی و سنی اش یک زندگی کاملا مسالمت آمیز شهری بدون کمترین تنش زندگی می‌کنند که این مهم را باید یک وجه برجسته از ابعاد گوناگون شکل گیری شهر جدید قلمداد و تفسیر کرد.
وی بیان داشت: اگر از یک سو تناقض و تفاوت از منظر ظاهری بین سنت و مدرنیته را در ساختار و فیزیک شهر‌های قدیم و جدید شاهدیم، اما از آن سو نوعی درهم تنیدگی و آمیختگی درونی و هویتی بین مردمانش نیز هویداست.
آراسته افزود: سال‌های متمادی است مردمان این دو شهر قدیم و جدید با همه تفاوت‌های فرهنگی، اجتماعی و حتی مذهبی خود و بدون کوچکترین خلل و شکاف اجتماعی مشغول زندگی هستند و اکنون مردم این دو شهر هنرمندانه و به زیبایی با این دوگانگی‌ها کنار آمده اند و خود را با ساختار فعلی و حاکم بر این شهر‌ها تطبیق داده اند.
وی می‌گوید: به همان میزان که شهر قدیم لار و بافت تاریخی آن با گنبد‌ها و دالان‌ها و قنات‌ها و آب انبار‌های موجودش شکل و هویتی یگانه و بی همتا و خاص را در طول زمان بوجود آورد، شهر جدید لار با ساختار و شکل هندسی و شطرنج گونه آن نیز منحصر به فرد و شهری خاص در ایران لقب گرفته است.

نشانه‌های تقابل با زلزله در معماری شهر جدید لار
آراسته ادامه داد: مسئولان وقت حکومت با محوریت مهندسان شهرسازی از کشور فرانسه و یا ایتالیا که البته هنوز اطلاع دقیق در این حوزه بدست نیامده است، با بررسی دقیق و مطالعات میدانی برای مکان یابی شهر جدید اقدام کردند و در نهایت تصمیم بر آن شد که در فاصله چهار کیلومتری شهرقدیم، این شهر جدید با کالبد خاص و خانه‌هایی تقریبا با ارتفاع محدود و شطرنجی و با خیابان‌های با عرض ۱۲، ۲۰، ۳۰ و تا ۴۵ متری و یکنواخت در بخش‌های مختلف شهر شکل گیرد.
وی اضافه کرد: در حقیقت فرآیند شکل گیری شهر جدید لار با نظارت دقیق و مستمر حکومت و ناظران ایرانی در آن زمان شکل گرفت.
این استاد دانشکده هنر دانشگاه شیراز می‌گوید: البته در آن برهه زمانی نیز مدرنیزاسیون در فرآیند شهرسازی و معماری در برخی شهر‌های بزرگ کشور همچون تهران و اصفهان و شیراز در جریان بود و برخی شهر‌ها وارد فرایند توسعه شهری شده بودند، اما بدون شک شهری با ساختاری اینچنین متفاوت، موزون و بدون هیچ کوچه و بن بستی به جز لار در ایران پیدا نمی‌شود.
وی گفت: الگوی شهر جدید لار در حقیقت به این صورت بود که خانه‌ها ابتدا به شکل ویلایی و اعیانی ساخته شده و عرصه گسترده‌ای را نیز به مساحت نزدیک ۶۰۰ متر برای هر خانه در نظر گرفته بودند.
این استاد دانشگاه افزود: این در حالی است که بافت و کالبد شهر قدیم لار با الگوی کاملا متفاوت از شهر جدید، بافتی تاریخی به صورت فشرده و درهم تنیده و ارگانیک و با کوچه‌های باریک و ساختمان‌ها نیز به هم نزدیک و گاه در دو تا سه طبقه با ارتفاع بلند طراحی و ساخته شده اند و کاملا در طول روز سایه اندازی بر روی معبر‌های شهری داشتند.
آراسته گفت: در شهر جدید خانه‌های باز، اعیانی، از هم گسسته و شطرنجی و به شکل هندسی طراحی و ساخته شده به گونه‌ای که در شهر نیازی به کوچه تاکنون احساس نشده است.
این استاد دانشگاه همچنین به برخی از نکات قابل توجه در بازسازی شهر جدید لار اشاره کرد و افزود: انجام مطالعات جامع روی منطقه پس از وقوع زلزله، تامین و پیش بینی تمامی هزینه‌ها اعم از ساخت مسکن تا فرآیند جابه جایی، توجه به بازتوانی اقتصادی پس از بروز سانحه، نادیده نگرفتن و توجه به احساس تعلق مردم به موطن خود، تأمین تسهیلات و تأسیسات زیربنایی و همچنین مشارکت مردم منطقه در تصمیم گیری‌های مرتبط بازسازی از جمله شاخص‌ها و نکات جالب توجه در پی ریزی و بنیان شهر جدید لار است.

طرح‌های تفصیلی بدون آینده نگری
وی البته معتقد است که طی این سال‌ها و از حدود دهه ۷۰، ۸۰ تا ۹۰ سه بار طرح تفصیلی شهر جدید لار تدوین شده، اما با تحلیل‌ها و بررسی‌های انجام شده از سوی کارشناسان و استادان شهرسازی، تهیه این طرح‌ها هرچند هزینه‌های هنگفت را به دبنال داشته، اما پاسخ مثبتی به توسعه و آینده شهر جدید لار نداده است.
این استاد دانشگاه شیراز گفت: بیشتر فشار شهر همچنان بر روی یک بخش شهر و حد فاصل میدان فرمانداری تا بیمارستان امام سجاد فعلی (کوروش قدیم) و میدان امام حسین است و عمده مکان‌های عمومی و مجتمع‌های رفاهی و خدماتی در این نقطه‌ها تمرکز یافته اند.
وی افزود: کماکان طراحی شهر بر روی همین هسته مرکزی متمرکز شده است و شاهد طراحی‌ها و توسعه متناسب با ساختار و آینده شهری لار نیستیم.
این عضو هیات علمی دانشگاه شیراز بیان داشت: این نکته که تمام خدمات رفاهی و عمومی شهر که البته با طراحی‌ها و ساختار مورد نظر شهر بدون کوچه آن زمان تا حدودی در تناقض است، متمرکز شده اند نشان می‌دهد که دقت نظر و مطالعه دقیقی در خصوص طرح‌های تفصیلی و توسعه شهر انجام نشده است.
آراسته می‌گوید: از سوی دیگر متاسفانه ساختارهاو الگو‌های فرعی در اطراف این کالبد اصلی بشدت و به شکل قارچ گونه رشد یافته اند که تا حدودی ساختار شهری با آن هویت و کالبد خاصش را نیز تحت شعاع قرار داده است.
وی البته شهر‌های خور و لطیفی نیز که ساختاری مشابه با کالبد شهر‌های قدیم و جدید هستند را نیز فرصتی برای رشد و توسعه آینده شهر جدید لار دانست و گفت: توسعه این شهر‌ها منافاتی با ساختار فعلی شهر ندارد.

ایمنی در برابر زلزله مهمترین فلسفه شهر جدید
شهردار شهر لار نیز گفت: شهر جدید که به مانند شهر قدیمش خاصیت‌ها و ویژگی‌های های منحصر به فرد در ساختار و کالبدی آن از ساخت آب انبار‌ها و گنبد‌ها و تا بازار قیصریه آن و نماد‌ها و نما‌های زیبای آن شهر را متمایز کرده بود، در شهر جدید نیز به خاطر برخی شاخص‌های خاص آن از جمله بدون کوچه و بن بست بودنش آن را از دیگر شهر‌های نه تنها ایران بلکه در سطح خاورمیانه نیز متمایز کرده است.
محمدرضا قنبرنژاد افزود: این شهر پس از زلزله سال ۱۳۳۹ که منجر به تخریب بخش اعظمی از مناطق مسکونی آن شد، به صورت شهری بدون کوچه در مکانی جدید بازسازی شده است.
وی اضافه کرد: هم اینک شهر لار به دو بخش شهر قدیم و شهر جدید تقسیم‌بندی شده  است که در واقع پس از زلزله ۶.۷ ریشتری سال ۱۳۳۹ و تخریب بخش عمده‌ای از بافت شهری لار که حدود ۴۲۰ کشته نیز بر جای گذاشت، شهر جدیدی در فاصله چهار کیلومتری از بافت قدیم بازسازی شد.
قنبرنژاد گفت: تجربه بسیار تلخ زلزله و مرگ بسیاری از مردم باعث شد مهندسان در هنگام بازسازی شهر لار نکات ایمنی منحصربه فردی را به کار گیرند.
وی ادامه داد: از آنجا که مهندسان می‌دانستند این شهر روی گسل زلزله قرار گرفته، باید ساختمان‌هایی بنیان گذاشته شود که در برابر زلزله مقاوم باشد در نتیجه بهترین نقشه برای این شهر، مدل شطرنجی بود.
شهردار لار افزود: ساختمان‌های این شهر نه تنها بر اساس اصول ایمنی ساخته شدند بلکه خیابان‌ها هم به گونه‌ای طراحی و ایجاد شدند که همدیگر را منقطع می‌کنند.
وی گفت: در واقع در لار با شهری روبرو هستیم که دارای خیابان‌های متقاطع است و در عین حال منقطع از همدیگر هستیم و در نتیجه هیچ کوچه‌ای در آن وجود ندارد وهمین نکته دلیل اصلی برای شهرت یافتن شهر بدون کوچه برای لار شده است.
شهردار لار تاکید می‌کند که در واقع این الگوی ساخت و ساز با خیابان‌های پهن و ساختمان‌های کم ارتفاع باعث می‌شود تا در صورت وقوع دوباره‌ی زلزله، مردم کمتر در خطر آسیب قرار بگیرند.

زمین لرزه‌هایی برای پیدایش و تکامل لار جدید
معاون عمرانی فرماندار ویژه لارستان نیز با اشاره به فرآیند شکل گیری و ایجاد شهر جدید لار می‌گوید: همه چیز از از پیدایش و آغاز شهر جدید لار و البته تکامل و ترغیب و تمکین مردم برای ایجاد شهر جدید از وقوع ۲ زلزله بین سال‌های اردیبهشت ۱۳۳۹ و ۲۱ خرداد ۱۳۴۰ آغاز شد.
احمد دلاور در تبیین شکل گیری شهر جدید لار افزود: به همان میزان که سرآغاز ایجاد و بنیان شهر جدید لار را در سال ۱۳۳۹ باید ناشی از وقوع زمین لرزه ۶.۷ ریشتری دانست، در عین حال باید زلزله نسبتا شدید در ۲۱ خراد سال ۱۳۴۰ را نیز عاملی در تکامل و تمکین و ترغیب و استقبال نهایی مردم برای شهر جدید لار قلمداد کرد.
وی بیان کرد: بر اساس مکان یابی و مطالعات عمیق زمین شناسی و شناسایی گسل شهر لار، اقدام‌های اولیه به انتخاب زمین برای ساخت شهر جدید ودر کوتاهترین زمان ممکن پس از وقوع زلزله انجام شد.
معاون عمرانی فرمانداری لارستان گفت: با توجه به مطالعات زمین شناسی، شهر قدیم لار به علت عبور گسل و آسیب پذیری‌های کالبدی موجود در مسکن و بافت شهر و سابقه زلزله خیزی آن برای ادامه سکونت به جهت مواجهه با خطرات بعدی، مکان مناسب و ایمنی تشخیص داده نشد و این امر موجب روی آوردن عده‌ای به شهر جدید و توسعه آن شد.

زلزله ۲۱ خرداد ۱۳۴۰ تکمیل کننده لار جدید
وی با اشاره به وقع زمین لرزه دوم در ۲۱ خرداد سال ۱۳۴۰ گفت: در این زلزله نسبتا شدید که مرکز آن نیز روستای دهکویه در منطقه لارستان بود حدود ۶۰ نفر کشته شدند و به همین تعداد زخمی و خانه‌هایی نیز ویران شد.
معاون فرماندار ویژه لارستان افزود: این زمین زلزله باعث شد که تا آن زمان که برخی معارضات اجتماعی و تمایلات شخصی و عاطفی اجازه دل کندن مردم از شهر و دیار قدیمی خود را به آن‌ها نمی‌داد، اما اکنون بناچار و با ترس از ویرانه‌ها و خطرات زمین لرزه‌های دیگر این اطمینان را در درون مردم ایجاد کرد که هجرت از شهر قدیم به لار جدید می‌تواند آرامش را به مردم منطقه برگرداند.
وی گفت: بسیاری از مردم وقتی دیدند که در سایت و شهر جدید لار ساختمان‌ها و خانه‌های ایجاد شده تخریب نشده اند، هجوم مردم برای ساختن و درخواست زمین‌های واگذاری تا حد قابل ملاحظه‌ای افزایش یافت.
دلاور افزود: حتی با وجود این افزایش و میزان استقبال مردم متراژ خانه‌ها البته آنگونه که برخی پژوهش‌ها می‌گوید از ۶۰۰ متر مربع به حدود ۴۰۰ متر مربع کاهش یافت.

پیش بینی فضا‌های عمومی و رفاهی
معاون فرماندار لارستان بیان کرد:در بازسازی شهر لار علاوه بر تأمین مسکن مساله تأمین آب، برق، بنا‌های عمومی و واحد‌های تجاری نیز از ابتدا مد نظر قرار گرفت و به تدریج این ملزومات برای شهر ایجاد شد.
وی اضافه کرد: ساخت بنا‌های عمومی همچون بیمارستان، فرمانداری، چندین بانک و بنا‌های اداری باعث انتقال این امور به شهر جدید شد که از آن زمان تاکنون دلایل پیشرفت توسعه شهر جدید نیز شده اند.
دلاور همچنین یکی از مهمترین دلایل اصلی در استقبال و روی آوردن مردم و شکل گیری کامل شهر جدید لار را موضوع مسکن و ضرورت شرایط ایمن سازی در ساخت و ساز‌های مسکونی دانست و گفت: ایمن بودن خانه‌های ساخته شده از لحاظ سبکی، مواد و مصالح و شیوه ساخت و عدم تخریب آن در زلزله سال ۱۳۴۰ باعث اعتماد مردم به خانه‌ها و مسئولین اجرای بازسازی و دلیلی بر استقبال مردم از شهر جدید شد.
وی بیان داشت: اگر چه در زلزله لار مشارکت مردمی تنها به صورت کارگری در ساخت شهر جدید بوده است و درطرح و نقشه و موارد مشابه دیگر نظرخواهی و یا پرسشی از مردم صورت نمی‌گرفت، اما مردم از این امر ناراضی نبودند و ساخت شهری مدرن و اصولی زیر نظر مهندسان و برنامه ریزان را فراتر از دخالت و سهم خواهی خود در ساختار شهر می‌دانستند و از مهندسان و ناظران غیربومی اعم از ایرانی و غیرایرانی در ساخت شهر استقبال کردند.
دلاور با اشاره به  اینکه ساخت سریع مسکن یکی از تقاضا‌های مردم لار پس از عادی شدن نسبی امور شهر و همچنین یکی از اولویت‌های بازسازی مناطق زلزله زده به علت نزدیک بودن تابستان و هوای گرم منطقه بود، گفت: بر اساس بررسی‌ها بخش عمده‌ای از مردم ظرف کمتر از یک سال در شهر جدید صاحب خانه شدند.
وی افزود: شهر جدید با ویژگی‌های کالبدی بیانگر الگوی شهرسازی شطرنجی و فاقد نظام محله‌ای است، بنا‌های احداثی در این شهر عمدتا با مصالح جدید و متمایز با بافت سنتی شهر قدیم است و هم اینک نیز بسیاری از کارکرد‌های شهری را در خود متمرکز کرده است.
دلاور جمعیت فعلی شهر‌های لار قدیم و جدید را افزون بر ۷۰ هزار نفر ذکر کرد و گفت: زندگی و رونق هم اینک در هر دو شهر جریان دارد و مردم نیز با همان پیوند‌های عمیق و عاشقانه نسبت به مسایل دینی، مذهبی و موطنی خود و در فضایی صمیمی و امیدبخش و بدون کمترین تنش و در کمال امنیت مشغول گذران زندگی هستند.
شهرستان لارستان در استان فارس در حد فاصل شهرستان‌های داراب، زرین‌دشت، جهرم، قیر و کارزین، خنج، اوز، گراش و لامرد قرار دارد و در شرق و جنوب با حاجی‌آباد، بندرعباس و بستک در استان هرمزگان همجوار است.
این شهرستان با جمعیتی حدود ۲۳۰ هزا نفر در فاصله ۳۸۰ کیلومتری از شیراز واقع است.